معماری و دوران باستان

معماری

معماری به انگلیسی (Architecture) ، طراحی و ساخت ساختمان‌ها و دیگر سازه‌های فیزیکی است. آثار معماری ، سمبل فرهنگ یک ملت به شمار می‌روند و در ردیف آثار هنری قرار می‌گیرند و تمدن‌های تاریخی را با آثار معماری به جامانده از آن‌ها می‌شناسیم.
معماری واژه‌ای کلی است که هنر و دانش طراحی ساختمان‌ها ، سبک طراحی و روش ساخت ساختمان‌ها و درک هنر، علم، فناوری و انسانیت را توصیف می کند.

معماری باید اشکال، فضا و محیط را به‌گونه‌ای طراحی کند که کاربرد، تکنیک، محیط‌ زیست و زیبایی را بازتاب کند و نیازمند ابتکار و ترکیب مواد با تکنولوژی و نور با سایه است. البته معماری، جنبه‌های واقعی ساختمان‌ها و سازه‌ها را نیز در برمی‌گیرد؛ اسناد تهیه‌شده توسط معمارها، یعنی نقشه‌ها، پلان‌ها و مشخصات فنی، معمولاً ساختار یا رفتار ساختمان یا هر نوع سیستمی که ساخته شده را تعریف می‌کنند.

کلمه «معماری» در زبان فارسی معانی گوناگونی برای آن آمده‌ است مانند :‌ ( والادگر) ، ( راز ) ، ( رازیگر ) ، ( زاویل ) ، ( دزار )، ( بانی کار ) و ( مهراز ). مهراز، واژه‌ای است که از دو بخش ( مه ) به‌معنای بزرگ و ( راز ) به معنای سازنده درست شده ‌است. این واژه به معنای مهندس معمار به تعبیر امروزی است.
در زبان لاتین نیز کلمه  ( architect ) از دو بخش ( archi ) به معنای سر، سرپرست و رئیس و ( tecton )  به معنای سازنده درست شده که کاملاً همتراز با واژه مهراز می باشد. مفهوم دقیق واژه معماری ریشه در واژه یونانی (archi-tecture) به معنای ساختن ویژه دارد.

تعریف معماری از نگاه معماران بزرگ جهان

ویلیام موریس (William Morris)  معماری شامل تمام محیط فیزیکی است که زندگی بشری را احاطه می‎کند و تا زمانی که عضوی از اجتماع متمدن هستیم، نمی‎توانیم از معماری خارج شویم، زیرا معماری عبارت است از مجموعه تغییرات و تبدیلات مثبتی که هماهنگ با احتیاجات بشر روی سطح زمین ایجاد شده است و تنها صحراهای دست نخورده از آن مستثنی هستند.

جان راسکین (John Ruskin)  تعریف درست معماری بطوریکه آن را از یک مجسمه متمایز کند، عبارت است از هنر طراحی مجسمه برای یک مکان خاص و جانمایی آن در آنجا بر اساس مناسب‎ترین اصول ساختمان.

آدولف لوس (Adolf Loss) زمانی که ما با یک تپه و توده خاک به طول شش فوت و عرض سه فوت در جنگل روبرو می‎شویم که با استفاده از بیل به شکل یک هرم روی هم انباشته شده است، به فکر فرو می‎رویم و چیزی در درون ما می‎گوید: اینجا کسی دفن شده است. آن توده خاک معماری است.

لوکوربوزیه (Le Corbusier)  اینکه معماری در لحظه‎ای از خلاقیت بوجود می‎آید، یک حقیقت انکارناپذیر است، زمانی که ذهن درگیر چگونگی تضمین استحکام یک ساختمان و نیز تأمین خواسته‎هایی برای آسایش و راحتی است، برای رسیدن به هدفی متعالی‎تر‎ از تأمین نیازهای صرفاً کارکردی برانگیخته می‎شود و آماده می‎گردد تا توانایی‎های شاعرانه‎ای را به معرض نمایش گذارد که ما را برمی‎انگیزانند و به ما لذت و سرور می‎بخشند.

تاریخ معماری

اولین ساختمان‌ها، با توجه به نیازهایی مثل داشتن سرپناه ، امنیت و مواد در دسترس و توانایی های اولیه، ساخته شدند و با رشد فرهنگ و دانش انسان‌ها، ساختمان‌سازی به یک مهارت و هنر تبدیل شد و معماری، نامی است که به آثار برجسته این مهارت،  داده شده است.

موفقیت معماری، نتیجه یک پروسه آزمون و خطا است؛ آزمایش‌هایی که به تدریج انجام شدند. معماری بومی، منجر به ساخت بسیاری از قسمت‌های دنیای کنونی شد. انسان‌های نخستین، بیشتر در مناطق روستایی مستقر می­ شدند. به خاطر مسائل اقتصادی و گسترش شهرنشینی، مناطق شهری خلق شدند و به‌سرعت رشد کردند.

دانشمندان با بررسی فسیل ها و اسکلت انسان ماقبل تاریخ به این نتیجه رسیده اند که انسان هرگز حیوان نبوده و اختلاف انسان های آن دوران با انسان های امروزی بیشتر از اختلافی که هم اکنون بین نژادهای سیاه و سفید و زرد و سرخ وجود دارد نیست. پیدایش انسان بر روی کره زمین از پانصد هزار تا یک میلیون سال قبل دیده شده است و موجوداتی چون فیل و اسب و گربه های دندان شمشیری و گرگ های عظیم الجثه و گراز همزمان با انسان پدید آمده اند.

به این نکته باید توجه کرد که فقط از پنج هزار سال قبل از میلاد به بعد آثاری ساخته دست بشر به ما رسیده است، به همین دلیل است که دوران پیش از آن را ما قبل تاریخ می دانند و از میان چند میلیون انسانی که در دوران ماقبل تاریخ می زیستند فقط بیست اسکلت به دست آمده است.

دوران باستان

دوران پیش از تاریخ یا ما قبل تاریخ به محدوده زمانی قبل از ثبت تاریخ یا اختراع خط نوشتاری گفته می‌شود. دوران پیش از تاریخ به دوره‌ای از زندگی انسان و قبل از اختراع خط اشاره دارد که انسان در آن دوره هنوز به ثبت رویداد های زندگی و دستاوردهای خود قادر نبوده و تجربه‌ها و دستاوردهای انسان به سرعت از بین می‌رفت.

این دوره به سه قسمت دوران پارینه (دیرینه) سنگی، میان سنگی و نو سنگی تقسیم می‌‌شود. ساخت سازه و سرپناه بشر از دوران نو سنگی (یکجا نشینی) آغاز می‌شود. اولین مسکن این دوره به صورت آلونک و یا گودال بود و بعد از آن خانه‌های خشتی و سنگی هم ساخته شدند. از مهم‌ترین بناهای دوره نو سنگی، می‌توان به چاتال‌هویوک ترکیه، تپه سیلک کاشان و اریحا در اردن اشاره کرد، که هر سه در خاورمیانه بودند.

چاتال‌هویوک ، تپه سیلک و اریحا از وبسایت fasandbes.com

عصر دیرینه سنگی یا پارینه سنگی یا پائولتیک (حدود 32000 ق.م تا 8000 ق.م)
عصر میانه سنگی یا مزولتیک (حدود 8000 ق.م تا 3000 ق. م)
عصر نو سنگی یا نئولتیک (حدود 3000 ق. م تا 1500 ق. م)

در مناطقی از اروپا نیز سنگ‌های عظیمی را بدون استفاده از ملات بر روی هم قرار می‌دادند، که این بناها بیشتر جنبه مذهبی داشتند تا سرپناه. معروف‌ترین آنها استون‌هنج در انگلیس است، که امروزه پژوهشگران معتقدند این بنا در حقیقت یک رصدخانه بوده.
در بیشتر تمدن‌های باستانی، مانند مصر و بین‌النهرین، معماری، ویژگی‌های ملکوتی و ماورالطبیعه را بازتاب می‌کند. اکثر فرهنگ‌های باستانی، بناها و نمادهای آن دوره و زمان را بازگو می کنند تا قدرت یک فرمانروا، یا خود سرزمین را به نمایش بگذارند.

استون‌هنج از وبسایت fasandbes.com

معماری در بین النهرین

بین النهرین مرکز یکی از کهن ترین تمدن هاست و یکی از مراکز تمدن قدیم در آسیاست، که در حد فاصل دو رودخانه دجله و فرات واقع شده که این دو رود از کوه های ارمنستان سرچشمه گرفته اند. مردم بین النهرین در استفاده از خشت های گلی برای ساخت معابد تبحر زیادی داشتند و اولین مردمی که در بین النهرین به ساخت بنا در ابعاد بزرگ اقدام کردند سومریان بودند.

سومری ها شهرهایی با دیوارهای حجیم و ضخیم می ساختند. موقعیت خاص بین النهرین به خاطر وجود افت و خیزهای نظامی و سیاسی به ایجاد شهرهایی با برج و بارو را مستلزم می کرد. سومریان خط را ابداع نمودند و همراه با شروع خط نویسی، دبیری به عنوان یک مقام جدید اجتماعی پدیدار گشت و بلافاصله تاثیر آن در معماری بین النهرین به شکل مدارسی در کنار معابد پدیدار گشت.

از قدیمی ترین نمونه ی معابد ، معبد سفید اوروک (۳۵۰۰ تا ۳۰۰۰ ق.م) بین «اور و بابل» است. خصوصیت بارز این معبد، پلکان هایی به ارتفاع ۱۲ متر است و به منظور ملاقات مردمان با خدای «آنو» ساخته شده است.
شناخته شده ترین این معابد «زیگورات ها» هستند. ساخت زیگورات به عنوان یک سنت در معماری بین النهرین اهمیت بسیاری داشته است. زیگوراتها رقیبان واقعی اهرام و معابد مصر بوده اند. به عقیده ی مردم زیگورات ها منزلگاه خدایان است و به همین جهت باید در ارتفاعات ساخته شوند و اگر ارتفاع طبیعی نباشد آن بلندی را به طور مصنوعی ایجاد می کردند.

اصلی ترین مصالح ساخت زیگورات ها خشت خام بود که با روکشی از آجر و ملات قیر آن را نماسازی می کردند. زیگورات شهر اور یکی از زیباترین این معابد است.

بین النهرین از وبسایت fasandbes.com

در مصر باستان

تاریخ معماری مصر به 5500 سال پیش برمیگردد که فرمانروایان مصر بناهای عظیم و باشکوه زیادی از جمله اهرام ، آرامگاه و معابد زیادی در مصر ساختند که تا امروز پا برجاست. بناهایی که توسط مصریان ساخته شده بسیار پیچیده و علمی ساخته شده اند و نشان دهنده علم مهندسی و معماری پیشرفته در آن دوران 2800-5500 می باشد.

از دلایل ثبات تمدن و هنر مصر در طی ادوار مختلف تغییرات فصلی سطح آب است زیرا سطح آب رود نیل که شریان حیاتی مصر است، در فصول مختلف سال به طور منظم بالا و پایین می رود و این تغییرات تاثیر زیادی در فرهنگ، مذهب و هنر مصری ها داشته است. مورخان تاریخ مصر را به سلسله های اولیه، قدیم، میانه و جدید تقسیم می کنند.
معماری مصری هنرمحافظه کار، ایستا و بادوامی است که در طول تاریخ خود یکسان مانده است. هنر مصری به خاطر استفاده از هندسه در معماری، شیوه تندیس سازی، خوشنویسی (خط هیروگلیف) ساخت تالارهای ستون دار بر تمدن های یونان و روم و دیگر تمدن های خاورمیانه تاثیرگذار بوده است.

نمونه این بناها، اهرام جیزه است که پس از گذشت هزاران سال، هنوز هم دارای اسرار زیادی در معماری و شیوه ساخت آن وجود دارد. جالب است بدانید مصالح و مواد ساختمانی که مصری ها از آن استفاده می کردند، معمولا انواع سنگ معدن و سنگ گرانیت بوده است که با قایق های عظیم از طریق رود نیل به مصر آورده می شده است. از دیگر بناهای شگفت انگیز مصر می توان به دره سلاطین و معبد هات شپ سوت اشاره نمود.

مصر باستان از وبسایت fasandbes.com

در یونان باستان

معماری یونانی براساس شیوه های خاص ساختمانی بنیاد شده اند. قدیمی ترین شیوه های معماری در یونان باستان عبارتند از: شیوه دوریک، ایونی و شیوه کرنتی، شیوه هایی که معماران یونانی پدید آوردند، که برحسب جزئیات، ولی عمدتاً براساس تناسب های اجزاء از یکدیگر متمایز می شوند. هر سبکی برای هدف خاصی بکار گرفته می شد و هریک مفاهیم متفاوتی را مجسم می کرد.

هنر و معماری یونانی به طور گسترده به چهار مرحله‌ی مجزا تقسیم می‌شوند :
پیش از یونان باستان که شامل تمدن‌های کریت و میسن است (در حدود 3000 تا 1100 قبل از میلاد مسیح ).
یونان قدیم که شامل دوره‌ی باستانی (1200 تا 450 قبل از میلاد مسیح).
دوره‌ی کلاسیک (450 تا 300 سال قبل از میلاد مسیح).
دوره‌ی یونان قدیم ( 300 سال قبل از میلاد مسیح تا شروع دوران مسیحیت).

برهمین اساس هریک از شیوه های معماری یونان دارای ویژگی های خاصی هستند. اصطلاح شیوه یا سبک معماری که درباره یونان اطلاق می شود، کاملاً رواست زیرا بناهای یونانی از ثبات و کمال لازم برخوردارند.

یونان باستان از وبسایت fasandbes.com

در روم باستان

هنر و معماری رومی تلفیقی است از هنر اتروسکی ، یونانی ، آسیای غربی ، مصری و بومی. هنر رومی هر چند که بسیار کند و دیر خود را به عرصه ظهور رسانید ، ولی ماندگاری قابل توجهی یافت. این هنر و معماری ابتدا تحت تاثیر هنر و معماری اتروسکی و پس از آن نیز متاثر از هنر یونانی شد. در حقیقت تمدن و هنر غربی در یونان متولد و بوسیله رومیها تقویت و گسترش یافت .

هنر رومی به واقع انتشاردهنده و نگهدارنده میراث هنر یونانیان بوده است. پس از آن هنر رومی الگوی هنرمندان دوره رنسانس گردید. قرن ها کلیساهای دوران مسیحی از پلان باسیلیکاهای رومی استفاده کردند و محراب آنها متاثر از المان های نیم دایره ای بود که رومی ها در انتهای دو بازوی عرضی باسیلیکا تعبیه کرده بودند.

اگر چه شکل گیری و تکامل هنر، تمدن و حکومت روم باستان به طور کامل مشخص نیست ولی تاریخ روم باستان را به سه دوره عمده تقسیم کرده و هنر معماری آن را بر این اساس ارزیابی میکنند :
1 – دوره پادشاهی از 753 (ق.م) تا 510 (ق.م) با حکومت شاه که بیشتر جنبه افسانه ای دارد.
2- دوره جمهوری از 510 (ق.م) کشور دارای مجلس سنا و هیئت قضاوت بود و ملت به دو طبقه اشراف و عوام تقسیم می شد.
3- دوره امپراطوری از 27 (ق.م) با انتخاب آگوستوس آغاز ودر سال 395 میلادی با تجزیه روم به دو بخش شرقی (بیزانس) و غربی به اتمام رسید.

روم باستان از وبسایت fasandbes.com

معماری آسیایی

معماری قسمت‌های مختلف آسیا با الهام گرفتن از اصول اروپایی، مذهب بودایی، هندو و سبک تکامل یافت که هر کدام ویژگی‌های متمایزی دارند. معماری بودایی، تنوع منطقه‌ای خارق‌العاده‌ای را به نمایش می‌گذارد. معماری معابد هندو که حدوداً به دو قرن قبل از میلاد تعلق دارند؛ تحت سلطه کانسپت ­های ( Shastra) و بیانگر نکات دنیای بزرگ و خرد هستند.
در بیشتر کشورهای آسیایی، مذاهب خدا گرایی، منجر به خلق اشکالی خاص شد؛ این اثر را بیشتر در طراحی چشم ­اندازهای طبیعی مشاهده می‌کنیم.

اولین نشانه های تاریخ هنر آسیای شرق از جمله چین و ژاپن به نمونه بناهایی با محورهای افقی بر می گردد. مانند بناهای مسقف وسیع و با مساحت زیاد اما با ارتفاع کم. در واقع سازهای پینی برخلاف سازه های غرب بر توسعه افقی و نمود عرض ساختمان تاکید داشته است.  بخش اعظم هنر معماری توسط صنعتگرارن و دانش آموختگان ایجاد می شد و این هنر به فرزندان آنها انتقال می یافت.

معماری آسیایی از وبسایت fasandbes.com

ایران باستان

خالی از لطف است که از معماری باستان حرف بزنیم ولی از معماری ایرانی سخنی نگیم ، شاید به جرات بتوان گفت برای اولین بار ایرانی ها بودند که آجر را درست کرده و از آن در معماری استفاده کردند.عمر هنر در ایران به قدمت تاریخ است و معماری از کهن ترین هنرها است. ایران از دوران باستان از کانون های نخستین شهرسازی و سدسازی و مهندسی بوده است که نمونه آن بناهای مختلف و سدهای باستانی و دهکده های متعدد در جای جای خاک این کشور است.

معماری ایرانی دارای ویژگی‌های منحصربه‌فردی است، از بین آن‌ها می‌توان به محاسبات بسیار دقیق، فرم درست پوشش، رعایت مسائل فنی و علمی در ساخت سازه‌ها، ایوان‌های رفیع، ستون‌های بلند و جدا از این ویژگی‌ها ، خصلتی که گوهر معماری ایرانی محسوب می‌شود، منطق ریاضی و عرفانی آن است. درونگرایی و گرایش معماران ایرانی به سوی حیاط‌ها و شبستان‌ها از دیرباز جزء منطق ایرانی بوده است.

برای مثال پیش از ساخت تخت‌جمشید، صدها ایوان و شبستان در سراسر جهان متمدن آن روزگار ساخته شده بود، ولی نخستین بار در تخت جمشید می‌بینیم که ستون‌ها تا آخرین حد ممکن از هم فاصله گرفته‌اند با این که در بعضی از معابد کهن خارج از ایران (مثلاً مصر) فاصله دو ستون چیزی نظیر قطر آن‌ها بلکه اندکی کمتر است.

منابع :

• کتاب سیر تاریخی معماری جهان از گذشته تا امروز
• wikipedia
• touropia